vasael.ir

کد خبر: ۱۶۰۳۶
تاریخ انتشار: ۰۱ اسفند ۱۳۹۸ - ۱۶:۰۴ - 20 February 2020

معرفی کتاب | فقه و عقل

وسائل ـ عقل در استنباط احکام شرعی دو نقش استقلالی و غیر استقلالی دارد؛ در کاربرد استقلالی عقل در قاب دلیلی مستقل از کتاب، سنت و اجماع کارایی دارد. از عقل در این کاربرد با عنوان ملازمه حکم عقل و شرع در دو مورد بهره برداری می شود: مستقلالت عقلیه و غیر مستقلالت عقلیه.

به گزارش خبرنگار وسائل، عقل در استنباط احکام شرعیمعرفی کتاب | فقه و عقل دو نقش استقلالی و غیر استقلالی دارد؛ به اعتبار نقش استقلالی در کنار کتاب و سنت و اجماع منبعی مستقل است و به لحاظ کاردبرد غیر استقلالی ابزار استنباط احکام از سایر منابع شمرده می شود.

آنچه از گذشته تاکنون اصولیان در اعتبارش گفت و گو کرده اند، نقش استقلالی عقل در استنباط احکام است که با عنوان های مستقلات عقلی و غیر مستقلات عقلی در کتاب ها به چشم می خورد. کاربرد غیر استقلالی عقل کم تر با توجه روبه رو شده است.

راز عدم توجه تفصیلی به این نقش در عدم اختلاف در پذیرش آن ریشه دارد نه غفلت متفکران. کاربردهای عقل در این حوزه به سه گونه آلی، ترخیصی، تأمینی و تسبیبی قابل تقسیم است.

از همین رو آیت الله ابوالقاسم علیدوست در کتاب «فقه و عقل» نقش عقل در فقه را به تفصیل بررسی می کند و می کوشد ضمن نقد دیدگاه ها، مبانی، دلیل ها و نتایج کاربردهای استقلالی و غیر استقلالی عقل، آسیب های کاربرد عقل در فقه را روشنن سازد و به شبهات پاسخ گوید. این کتاب از یک مقدمه و چهار بخش تقسیم شده است.

 

بخش نخست/ کلیات عقل

در چکیده این بخش آمده است:

أ. عقل گوهری نهاده شده در انسان است و منشأ درک و راهنمای او در کارها به شمار می آید. متون دینی و روایات آثار بسیار به عقل داده اند و بر عقلانیت دین و دینی بودن عقل تأکید فراوان ورزیده اند. هیچ آیه یا روایتی عقل را نکوهش نکرده است.

ب. معنایی خاص از حسن و قبح ـ برخورداری افعال از ملاکی که سبب استحقاق ثواب یا عقاب می گردد ـ مورد اختلاف است. برخی آن را می پذیرند و عقل را بر درک آن توانا می دانند؛ و جمعی آن را انکار می کنند.

ج. قضایایی مانند «عدل حسن است» و «ظلم قبیح است» از اولیات شمرده می شوند و ارجاع آن ها به مشهورات بی وجه می نماید.

د. عقل جز درک، شأنی ندارند هر چند برخی درک «ناگزیری انجام دادن یا ترک امور» را حکم می خوانند. عقل همواره از ابزار استدلال استفاده می کند.

 

بخش دوم/ کاربرد استقلالی عقل در استنباط احکام شرع

أ. عقل در اجتهاد دو نوع کاربرد دارد: استقلالی و غیر استقلالی. در کاربرد استقلالی عقل در قاب دلیلی مستقل از کتاب، سنت و اجماع کارایی دارد. از عقل در این کاربرد با عنوان ملازمه حکم عقل و شرع در دو مورد بهره برداری می شود: مستقلالت عقلیه و غیر مستقلالت عقلیه.

ب. منظور از حکم عقل در قانون ملازمه، حکم عقل در طول حکم شرعی مانند وجوب عقلی اطاعت و حرمت عقلی معصیت نیست.

ج. در پذیرش و رد قانون ملازمه اختلاف نظر وجود دارد. مهم ترین دلیل مخالفان این قانون، ناتوانی عقل از درک مناطات احکام شرعی است. آنها رهاورد عقل در این مورد را بیش از ظن نمی دانند.

 

بخش سوم/ کاربرد غیر استقلالی عقل

أ. کاربرد غیر استقلالی عقل سه نوع است: آلی، ترخیص و تأمینی و تسبیبی. در کاربرد آلی، عقل در خدمت سایر منابع قرار می گیرد؛ در کاربرد ترخیصی، از عقل در جهت رفع شک استفاده می شود؛ و در کاربرد تسبیبی از آن قواعد عام استنباط می گردد.

ب. اثبات شرع و شارع، حجیت قطع و خبر واحد، تفسیر سایر ادله، تبیین وضعیت ادله در تعارض تصحیح یا رد اسناد روایات، مفهوم گیری از ادله و استفاده از عقل در تشکیل قیاس از موارد کاربرد آلی عقل و مقبول همگان است.

ج. در وقایع مجهول الحکم، عقل به ترخیص و اباحه حکم می کند و مسلک منع و حق الطاع صحیح نیست.

د. اباحه چیزی جز نبود احکام چهارگانه وجوب، حرمت، کراهت و استحباب نیست. نقش عقل در تأسیس بسیاری از قواعد فقه از قبیل قاعده «لاضرر»، «نفی حرج و دفع افسد به فاسد» و اولویت دفع ضرر بر جلب منفعت از موارد کاربرد تسبیبی عقل است.

 

بخش چهارم/ آسیب شناسی و پاسخ به شبهه و پرسش ها

أ. در مسیر کاربرد عقل در استنباط احکام شرعی آسیب هایی وجود دارد. استفاده از ظن و استحسان غیر معتبر و شخصی به نام عقل استفاده نا به جا از عقل اشتباه حکمت حکم با موضوع آن بخشی از این آسیب ها به شمار می آید.

ب. منبع بودن عقل در استنباط احکام با توحید در تقنین و انحصار حق قانون گذاری در شارع مقدس ناسازگار نیست؛ چون:

یکم. عقل کاشف حکم شرع است نه اعتبار کننده و خالق آن.

دوم. وقتی یکی از مجعولات شرعی اعتبار عقل در تقنین باشد ـ به این جهت که شارع آن را جعل کرده است ـ ناسازگاری یادشده پیش نمی آید.

ج. لغویت جعل شرعی با وجود حکن عقل در شکار شبهات منبع استنباط حکم شرعی بودن عقل جای دارد. این شبهه به موارد برخوردار از حکم عقل که جعل شرعی در آن قابل انکار نیست، نقض می شود. افزودن بر این وجود درک و حکم عقل با جعل شرعی منافات ندارد و تکلیف یعنی انشای چیزی که برای ایجاد انگیزه و تحریک صلاحیت دارد و این صلاحیت در موارد حکم عقل نیز مشاهده می شود.

این کتاب توسط انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی منتشر شده است./601/229/ح

ارسال نظر
نام:
ایمیل:
* نظر:
آخرین اخبار
اوقات شرعی
۰۹ / ۰۲ /۱۴۰۳
قم
اذان صبح
۰۴:۴۶:۲۳
طلوع افتاب
۰۶:۱۸:۴۸
اذان ظهر
۱۳:۰۴:۲۵
غروب آفتاب
۱۹:۴۹:۲۲
اذان مغرب
۲۰:۰۷:۱۷